الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ یوسف بحرانی |
| موضوع | فقه |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | محمدتقی ایروانی- سید عبدالرزاق مقرم |
| تعداد جلد | ۲۵ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة النشر الإسلامی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۵ق |
اَلْحَدائقُ النّاضِرَة فی اَحْکامِ الْعِترَةِ الطّاهرَة کتابی فقهی به زبان عربی نوشته یوسف بن احمد بحرانی (متوفای ۱۱۸۶ق) است که از کتاب طهارت آغاز و با بحث ظهار پایان می‌یابد. روش بحرانی در این کتاب اخباری است؛ او در ابتدای هر فصل تمام احادیث مربوط به آن موضوع را می‌آورد و بعد از آن بحث فقهی را آغاز می‌کند. حاشیه‌های متعددی بر این کتاب نوشته شده است. از آن جایی که بحرانی نتوانست کتاب را به پایان برساند؛ حسین بن محمد آل عصفور اقدام به نگارش بخش‌های باقی‌مانده کتاب کرده و آن را «عُیونُ الْحَدائق الناظره فی تَتْمیم الحَدائقِ النّاضره» نامیده است.
نویسنده
یوسف بن احمد درازی بحرانی (۱۱۰۷-۱۱۸۶ق) معروف به صاحب حدائق و محدث بحرانی، یکی از علمای شیعه در قرن دوازدهم هجری قمری است. وی آثار زیادی را در علم حدیث و کلام و فقه نگاشته است که الحدائق الناضرة و لؤلؤة البحرین از آن جمله‌اند. بحرانی نزد حسین بن محمد جعفر ماحوزی و شیخ عبدالله بلادی بحرانی شاگردی کرده است. میرزای قمی، ابوعلی حائری، ملا مهدی نراقی، سید مهدی بحرالعلوم از شاگردان او هستند. بحرانی ریاست اخباریان شهر کربلا را به‌عهده داشته است. او در ۴ ربیع‌الاول سال ۱۱۸۶ق در کربلا وفات کرد. یوسف بحرانی پایین پای امام حسین(ع) مدفون است.
ویژگی‌ها
بحرانی در مقدمه الحدائق الناضره بیان می‌کند که هدفش، تالیف کتاب جامعی است که مهم‌ترین مسائل و فروعات فقهی را در کنار روایات نبوی و احادیث اهلبیت در خود داشته باشد.
حدائق الناضره شامل تمام ابواب فقه نمی‌شود. ابواب فقهی این کتاب از طهارت آغاز می‌شود و با ظهار به پایان می‌رسد.
شکل فصل‌بندی و جداسازی مطالب این کتاب با کتاب‌های فقهی پیش از خود تفاوت دارد و غیر از شرایع الاسلام سابقه‌ای برایش یافت نمی‌شود. احتمال دارد که صاحب حدائق از شیوه تالیف مجمع الفائدة تاثیر پذیرفته باشد؛ زیرا پیش از مجمع الفائدة، چنین روشی در کتاب‌های فقهی مرسوم نبوده است.
مؤلف توجه ویژه‌ای به مدارک الاحکام دارد و در بسیاری از مباحث به این کتاب ارجاع می‌دهد. بحرانی پیش از آغاز هر مسئله، روایات مربوط به آن مسئله فقهی را بدون هیچ استثنائی نقل کرده سپس وارد بحث و بررسی آن مسئله می‌شود. این روش در جلدهای نخستین نسبت به جلدهای پایانی بیشتر رعایت شده است.
بیشتر روایت‌هایی که در این کتاب نقل می‌شوند از مصادر و مدارک کتاب وسائل الشیعه هستند مگر آنکه شیخ حر عاملی حدیثی را نقل نکرده باشد که در این‌صورت از دیگر کتاب‌های حدیثی استفاده شده است.
در آغاز کتاب، مطالب و قواعدی را که در استنباط فقهی نقش مؤثری دارند، در دوازده مقدمه مطرح کرده است. این مجموعه، همچون یک دوره اصول فقه فشرده و ضروری و مورد نیاز در فقه است؛ برای نمونه: در بیشتر مقدمات، بحث‌هایی از مباحث الفاظ را مطرح کرده به ارزیابی و اظهار نظر می‌پردازد، بحث‌هایی چون: حقیقت شرعیه، مشتق، اوامر و نواهی او همچنین در مقدمه دوازدهم اصلی‌ترین اختلاف دیدگاه‌های مجتهد و اخباری را بیان می‌کند.
بحرانی برخلاف دیگر فقها به روایات کتاب‌هایی که نویسندگان آن‌ها معتبر باشند، اعتماد می‌کند، هر چند روایات مرسل و بی‌سند باشد، مانند مرسله‌های من لا یحضره الفقیه و تفسیر عیاشی.
او از کتاب فقه الرضا بسیار نقل می‌کند؛ چراکه آن را به دلیل استناد به امام رضا معتبر می‌داند. ازاین‌رو با اطمینان، مطالب آن را به امام رضا نسبت می‌دهد.
نگاهی به محتوا
بحرانی کتابش را با مقدمات دوازده گانه ای شروع کرده و در مقدمه اول تصریح کرده که امامان معصوم (ع) هر چند بر اساس تقیه برای یک موضوع چند حکم بیان کرده اند و به یک سؤال پاسخ‌های متعددی داده‌اند ولی این بدان معنی نیست که تمام این پاسخ‌ها حتماً در میان عامه(اهل سنت) قائلی داشته است بلکه گاهی صرفاً برای این بوده که جان شیعیانشان را از این طریق حفظ کنند چنان‌چه خودشان نیز به این مهم تصریح کرده‌اند. در روایتی امام باقر(ع) در پاسخ به سؤال زراره که از تعدد پاسخ‌ها برای یک مسأله تعجب کرده بود فرمود: اگر همه شما شیعیان یک نظر را نقل کنید و بدان ملتزم باشید شناسایی شده و همین باعث کم شدن دوران بقای ما و شما خواهد شد. بحرانی باب نخست کتاب طهارت که نخستین کتاب فقه است را با تقسیم بندی آب شروع کرده و آن را به مطلق و مضاف و مطلق را به جاری و راکد و جاری را به آب چاه و غیر چاه تقسیم کرده است. وی همچنین آب راکد را به کر و کمتر از کر و کمتر از کر را به سؤر ( نیم خورده و پس مانده غذا یا آبی که انسان یا حیوان از آن استفاده کرده است) و غیر سؤر تقسیم کرده است.
پایان بخش کتاب در باره حکم کسی است که ظهار انجام داده و طلاق بائن یا طلاق رجعی داده و پس از عده ازدواج کرده است. بحرانی تصریح کرده که اگر کسی که ظهار انجام داده پیش از دادن کفار همسرش را طلاق رجعی بدهد و دردوران عده مراجعه کند حتماً باید(بدون اختلاف میان فقهاء) کفاره بدهد تا حرمتی که به واسطه ظهار آمده برداشته شود. اما اگر کسی که همسرش را ظهار کرده و او را طلاق رجعی یا بائن داده است و رهایش کرده و مراجعه‌ای هم به او نداشته تا عده‌اش تمام شده و با عقد جدید با او ازدواج کرده است آیا حکم ظهار باقی است و نیاز به کفاره است یا خیر؟ بحرانی بر این باور است که دیدگاه مشهورتر و ظاهرتر این است که حکم ظهار منتفی است چنان چه روایتی از امام باقر(ع) موید این دیدگاه است.
دیدگاه‌ها
دیدگاه‌های فقهی
بنابر نقل محمداسحاق فیاض، از میان فقهای گذشته، تنها، نویسنده الحدائق الناضره است که کافران را مکلف به احکام فقهی نمی‌داند. ابوالقاسم خویی نیز در این مسئله نظر صاحب حدائق را پذیرفته است. بحرانی همچنین بر خلاف اکثر فقها نماز جمعه را در عصر غیبت، واجب عینی می‌داند.
یوسف بحرانی در این کتاب منکران امامت را کافر و نجس می‌پندارد. وی صلوات فرستادن را به هنگام شنیدن نام پیامبر(ص) چه در اذان و چه در غیر اذان بر خلاف مشهور واجب می‌داند. بحرانی معتقد به حرام بودن تراشیدن موی صورت است.
بحرانی همچنین در کتابش بین اذانی که برای اعلام رسیدن وقت نماز گفته می‌شود و اذانی که برای خواندن نماز جماعت گفته می‌شود فرق می‌گذارد و معتقد است چند اذان اعلامی چه در یک‌جا باهم و چه پس و پیش، مکروه و حتی شاید حرام و نامشروع باشد اما تعدد اذانی که برای خواندن نماز جماعت گفته می‌شود، اشکالی ندارد..
دیدگاه‌های اصولی
امرهای قرآن دلالت بر وجوب دارند و نهی‌ها بر حرمت دلالت می‌کنند.
تسامح در ادله سنن یا نیاز نداشتن به دلیل معتبر در مستحبات و مکروهات، نزد او نادرست است؛ چراکه سنن نیز مانند احکامِ الزامی، نیاز به دلیل معتبر دارند.
در شبهه حکمیه تحریمیه، یعنی هر جا که ندانیم حکم شرعی کاری حرمت است یا حکمی دیگر غیر از وجوب، دیدگاه او لازم بودن احتیاط است و برائت را در آن جاری نمی‌داند
همه روایات کتب اربعه را صحیح و قابل اعتماد می‌داند و اصطلاحات مختلف حدیث‌شناسی را در این زمینه نمی‌پذیرد.
بحرانی اجماع را حجت نمی‌داند، ولی شهرت را می‌پذیرد. او اجماع محصل را ناممکن دانسته و اجماع منقول را معتبر نمی‌شمارد. بااین‌همه شهرت فتوایی را بدون ثابت شدن خلاف، حجت می‌داند؛ چرا که اتفاق‌نظر گروهی از افرادِ با تقوی و مورد اعتماد بر نسبت دادن چیزی به یک صاحب‌نظر، گویای درستی آن نسبت است.
حواشی و تعلیقات
از آن جایی که نویسنده کتاب الحدائق الناضره نتوانست کتاب را به پایان برساند، برادرزاده مؤلف حسین بن محمد آل عصفور اقدام به نگارش بخش‌های باقی مانده کتاب کرده و آن را عیون الحدائق الناظره فی تتمیم الحدائق الناضره نامیده است. این کتاب در دو جلد توسط دفتر انتشارات اسلامی در سال۱۴۱۰ قمری چاپ شده است.
سید علی طباطبایی حائری معروف به صاحب ریاض، سید میرزا ابراهیم فسائی شیرازی نوادۀ سید علی‌خان کبیر، سید ابراهیم بن محمد موسوی دزفولی کرمانشاهی حائری، ابن یوسف الحدائقی شیرازی (از نوادگان مؤلف)، محمدتقی ایروانی از جمله کسانی هستند که بر کتاب الحدائق الناضره حاشیه نوشته‌اند. همچنین خود مؤلف نیز بر کتابش حاشیه‌هایی نگاشته که با رمز (منه) در خود کتاب مشخص شده است.
چاپ
بخش‌هایی از این کتاب (طبق چاپ جامعه مدرسین تا جلد ۲۰) برای اولین‌بار توسط شیخ علی آخوندی در نجف منتشر شده و بعد از آن، توسط جامعه مدرسین حوزه علمیه تا جلد ۲۲ با تحقیق و تجدید چاپ شد که جلد ۲۱ و ۲۲ آن برای اولین بار منتشر شده بودند. جلدهای ۲۳، ۲۴ و ۲۵ نیز در سال ۱۴۰۹ق توسط جامعه مدرسین برای اولین بار منتشر شدند.
در سال ۱۴۱۳ انتشارات دارالاضواء در بیروت اقدام به چاپ مجدد این کتاب نمود. این چاپ با تصحیح و فهرست دکتر یوسف البقاعی در ۲۵ جلد به همراه ۱ جلد فهرست منتشر شده است.
پانویس
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۲۹۰
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، موسسه آل البیت، ص۴۴۷.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، مقدمه، ص۱۱
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲ القسم الثانی، ص۸۵
- ↑ امین، اعیان الشیعه، بیروت، ج۱۰، ص۳۱۷
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۸ ق، ج ۱، ص۲
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۲
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۳
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۲
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۵
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۲
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۵
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۵
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ج۱، ص۴-۶.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ج۲۵، ص۶۸۱-۶۸۲.
- ↑ فیاض، «نوآوریهای اصولی و فقهی آیت‌الله خویی» ص۳۳۶.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج ۹، ص۳۷۸.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج ۵، ص۱۷۷
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج ۷، ص۳۳۷
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج ۵، ص۵۶۱.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج۷، ص۳۴۹
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج ۸، ص۱۶۲.
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۷
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج ۱، ص۴۴
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج۱، ص۱۵
- ↑ استربادی، «نگاهی به کتاب الحدائق الناضرة»، ص۱۹۷
- ↑ آل عصفور، عیون الحقائق الناظره فی تتمیم الحدائق الناضره، ۱۲۱۶ق، ج۱، ص۸
- ↑ ، سایت کتابخانه ملی.
- ↑ بحرانی،الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، مقدمه عزیزالدین طباطبایی ص۲۹.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ ق، ج۱، مقدمه ناشر
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن،الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضوا،۱۴۰۳ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، لولو البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، قم، موسسه آل‌البیت، چاپ سوم، بی‌تا.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، به تحقیق محمدتقی ایروانی و عبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، به تحقیق حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم‌الرجال(رحلی)، بی‌جا، بی‌نا، چاپ اول.
- استرآبادی، محمد فاضل، «نگاهی به کتاب حدائق الناضره» در فصل‌نامه تخصصی فقه اهلبیت، شماره۷، پاییز، ۱۳۷۵ش.
- فیاض، محمد اسحاق، «نوآوریهای اصولی و فقهی آیت الله خویی» در مجله فقه، شماره ۱۷، پاییز و زمستان، ۱۳۷۷ش.
- صابری، حسین، «نگاهی به کتاب حدائق الناضره و مولف آن» در مجله مشکوه، شماره ۶۷، تابستان، ۱۳۷۹ش.
- آل عصفور، حسین بن محمد،عیون الحقائق الناظرة فی تتمیم الحدائق الناضرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- کتابشناسی الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تاریخ بازدید:۲۲ خرداد ۱۳۹۸.